Botulizm çoğu durumda bir enfeksiyon olmaktan öte, gıdalardan toksin alınmasından kaynaklanan bir zehirlenmedir. Botulizme, bazı çevresel koşullara bağlı olarak toksin üreten Clostridium botulinum bakterisi neden olur. C. botulinum bakterisi çevresel ortamda yaygın olarak bulunur ve kuş ve hayvan karkasları da dâhil olmak üzere çürüyen organik maddeler (ot, saman, tahıl, bozulmuş silaj…) sebebi ile yüksek seviyelerde çoğalmaya başlar.
Broyler altlığı ve üretim sırasında ölmüş tavuk karkasları ile oluşmuş atıklarla temasın, geviş getiren hayvanlar için büyük tehlike oluşturduğuna inanılmaktadır. Tilki, köpek ya da kargalar gibi çöpçü hayvanlar tarafından mera üzerine bırakılan karkasların küçük parçaları bile otlatılan ruminantlar için risk teşkil edebilir.
Sığırlarda fosfor eksikliği sonucu kemik çiğneme, hastalığın D tipi için ideal koşulları oluşturur. Bu tür materyalleri yiyen hayvan, C. botulinum sporlarını yutar ve sporlar bağırsaklarda filizlenir, hayvanın ölümünden sonra kas sistemini istila ederek, diğer hayvanlar içinde toksik hale gelir.
Hayvanlarda botulizmin tam oranı bilinmemekle birlikte, bu oran sığır ve atlarda nispeten daha düşük, tavuklarda daha sık ve yabani su kuşlarında yüksektir.
Botulizm belirtileri
Botulizm kademeli bir şekilde gelişen kas güçsüzlüğü ile karakterizedir ve her yaştan sığır ve koyun botulizme karşı duyarlıdır. Etkilenen hayvanlar güçsüzdür, sendeleyebilir ve düşebilir ayrıca çiğneme ve yutma güçlüğü vardır. Sığırlarda karakteristik olarak felç görülür ve bazen hayvan dilini dışarı çıkartır (Şekil-2). Koyun ve keçilerde de işaretler benzerdir ama dili dışarı çıkarma belirgin değildir. Ölüm nedeni genellikle solunum veya kalp felcidir.
Çoğu durumda hastalık, bazı hayvanlar kurtulabilse de ölümcüldür. Sığırlar toksin etkilerine son derece duyarlıdır, toksinin çok küçük miktarlarda yenmesi klinik hastalığa sebep olabilir. Başlıca klinik bulgular; salya akması, yutma güçlüğü, idrar yapma zorluğu, sternal yatma ve ölümden önce yana doğru yatış şeklindedir. Deri hissi genellikle normaldir ve bacakların geri çekilme refleksi zayıftır. Başlangıçta, klinik bulgular süt humması belirtilerine benzerdir ama hayvan kalsiyum tedavisine cevap vermez. Yetişkin inekler, klinik botulizm gelişimi ve yatma başlaması sonrası 6-72 saat içerisinde ölür.(Şekil-1)
Hastalığın ilerlemesi ve ciddiyeti, alınan toksin miktarına bağlıdır. Toksin büyük miktarda yutulduysa, hayvan hastalık belirtisi göstermeden ölü bulunabilir . Toksin küçük miktarlarda yutulursa hastalığın ilerlemesi daha kronik bir seyir alabilir ve klinik belirtiler daha az şiddetli olabilir.
Tanı
Botulizm tanısı öncelikle klinik bulgulara dayanır. Laboratuvar teşhisi şüpheli durumlarda toplanan numunelerin toksin tespitine dayanır. Toksinin tespiti için ELISA yöntemi kullanımı çok sayıda örneğin test edilmesini mümkün kılar ve tanı koyma şansını arttırır.
Toxico bulaşıcı botulizmde, organizma etkilenen hayvanların dokularından kültürlenebilir. Clostridium botulinum, oksijen miktarı % 2’den daha az olan bir oksijensiz ortamda, triptoz sülfit sikloserin (TSC Agar) büyüme ortamı içinde izole edilir. Numunelerin laboratuvara ulaştırılmasında bir tüp içerisinde oluşturulacak oksijen az taşıma ortamı gerekli olacaktır.
Tedavi ve kontrol
Bütün hayvan veya kuş karkaslarının, kümes hayvanlarının atık ve altlıklarının dikkatlice bertaraf edilmesi botulizm riskini en aza indirmek için önemlidir. Çürüyen kaba yem ve bozulmuş slaj rasyondan çıkarılmalıdır.
Aşılama
Aşılama botulizme karşı pek çok ülkede kullanılmaktadır.